Το bullying είναι ένα φαινόμενο το οποίο έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις και εμφανίζεται με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα. Πολλές φορές χρησιμοποιείται και στα ελληνικά ο όρος bullying, καθώς υπάρχει μια δυσκολία απόδοσης του. Οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενοι ορισμοί είναι «σχολικός εκφοβισμός», «σχολική επιθετικότητα», «επιθετική συμπεριφορά μεταξύ μαθητών», «συμπεριφορά νταή/μάγκα», «ενδοσχολική βία».
Το bullying είναι επίσης δύσκολο να οριστεί, καθώς εμφανίζεται με διάφορες μορφές. Ο ορισμός που προτείνεται από το «Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο» ορίζει το bullying ως «εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου».
Για να είναι bullying μια συμπεριφορά πρέπει αυτή να είναι επιθετική, επαναλαμβανόμενη και να περιλαμβάνει μια ανισορροπία δυνάμεως. Τα παιδιά που κάνουν bullying χρησιμοποιούν την δύναμη τους, είτε είναι φυσική δύναμη, είτε πρόσβαση σε κάποιο υλικό, είτε η δημοτικότητα τους για να ελέγξουν ή να βλάψουν άλλους.
Με ποιους τρόπους εμφανίζεται το bullying;
Το bullying μπορεί να πάρει διάφορες μορφές:
Σωματικό: περιλαμβάνει την σωματική βλάβη κάποιου, το οποίο μπορεί να εκφράζεται με επιθετικές συμπεριφορές, χτυπήματα, κλωτσιές, σπρωξίματα, τρικλοποδιές, τσιμπήματα, φτυσίματα, απρεπείς χειρονομίες. Επίσης αφορά την αρπαγή ή το σπάσιμο των πραγμάτων κάποιου.
Λεκτικό: περιλαμβάνει πειράγματα, απειλές, προσβολές, κοροϊδία με διάφορους προσβλητικούς χαρακτηρισμούς, απρεπή σεξουαλικά σχόλια, σαρκαστικά σχόλια, ακόμη και απειλές για σωματική βλάβη.
Κοινωνικό: αφορά τη βλάβη της φήμης κάποιου ή βλάβη των σχέσεων του. Περιλαμβάνει δημόσιο ντρόπιασμα, διάδοση φημών, αποκλεισμό κάποιου επίτηδες από μια ομάδα, συνεχής προτροπή σε άλλα παιδιά να μην είναι φίλοι του παιδιού.
Οικονομικό: περιλαμβάνει την απόσπαση των χρημάτων ή των αντικειμένων κάποιου με άσκηση βίας ή απειλές, εξαναγκασμό κάποιου να αρπάξει χρήματα ή αντικείμενα κάποιου άλλου.
Ηλεκτρονικό: συμβαίνει μέσω της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, όπως κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, τάμπλετ. Περιλαμβάνει την διάδοση φημών, φωτογραφιών, βίντεο, προσβλητικών σχολίων μέσω ανάρτησης σε κοινωνικά δίκτυα, ιστοτόπους, chat rooms, ιστοσελίδες, όπως και ψεύτικα προφίλ σε κοινωνικά δίκτυα.
Σεξουαλικό: περιλαμβάνει ανήθικα σχόλια και χειρονομίες για το σώμα και την εμφάνιση, διάδοση φημών σχετικά με την σεξουαλικότητα, σκίτσα και γκράφιτι με σεξουαλικό περιεχόμενο, ανεπιθύμητα αγγίγματα έως και σεξουαλικές επιθέσεις.
Ρατσιστικό: περιλαμβάνει την διάδοση αρνητικών και υβριστικών σχολίων σχετικά με την καταγωγή, την διαφορετικότητα, την οικονομική κατάσταση και την κοινωνική τάξη.
Ποια είναι τα εμπλεκόμενα μέρη, ποια τα χαρακτηριστικά αυτών και ποιες είναι οι συνέπειες του bullying σε κάθε έναν από αυτούς;
Το bullying είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το ποιος θα δεχθεί ή θα κάνει bullying εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ο ρόλος των παιδιών μπορεί να είναι πολύπλοκος. Ένα παιδί μπορεί να υφίσταται bullying από κάποιον και το ίδιο να κάνει bullying σε κάποιον άλλο. Μπορεί να παρακολουθεί μια συμπεριφορά bullying, να μην παίρνει μέρος σε αυτό, αλλά να το ενισχύει, μπορεί να υπερασπίζεται το παιδί που υφίσταται το bullying. Το bullying επηρεάζει αρνητικά το κάθε ένα, είτε το δέχεται, είτε το κάνει, είτε το παρακολουθεί.
Παιδιά που κάνουν bullying
- Πιθανά χαρακτηριστικά των παιδιών
Συνήθως τα παιδιά που κάνουν bullying είναι καλά δικτυωμένοι, έχουν κοινωνική αναγνώριση και δύναμη και θέλουν να ασκούν εξουσία. Ίσως να προσπαθούν με τον τρόπο αυτόν να τραβήξουν περισσότερο την προσοχή και να κερδίσουν ακόμη περισσότερη αναγνωσιμότητα και δύναμη. Συχνά έχουν φίλους που κάνουν bullying και μιμούνται την συμπεριφορά αυτή.
Τα παιδιά που κάνουν bullying συχνά παρουσιάζουν δυσκολία να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα τους, απογοητεύονται εύκολα και δυσκολεύονται να μπουν στην θέση του άλλου, όπως και να ακολουθήσουν τους κανόνες.
Πολλές φορές τα παιδιά αυτά έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αρνητικές πεποιθήσεις για τους άλλους, κατηγορούν συχνά για δικά τους προβλήματα άλλους και δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεων τους.
Μπορεί σε κάποιον άλλο χώρο να είναι τα ίδια θύματα bullying ή κάποιας μορφής κακοποίησης. Μπορεί να αντιμετωπίζουν προσωπικές και οικογενειακές δυσκολίες και το bullying να είναι για αυτά ένας τρόπος να εκτονωθούν. Ίσως να έχουν μεγαλώσει σε περιβάλλοντα στα οποία υπάρχει θυμός, λεκτική ή/και σωματική βία και το να είμαι θυμωμένος, να απειλώ, να χρησιμοποιώ απρεπείς εκφράσεις φαίνεται σε αυτά σαν κάτι φυσιολογικό.
- Συνέπειες στα παιδιά που κάνουν bullying
Η εκδήλωση συμπεριφορών bullying είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων και θα ήταν καλό να εξετάζεται η κάθε περίπτωση διαφορετικά, ώστε το παιδί που εκδηλώνει τέτοιες συμπεριφορές να λαμβάνει την απαραίτητη βοήθεια, καθώς είναι και αυτό τις περισσότερες φορές ένα δυστυχισμένο παιδί.
Βοηθώντας το παιδί που κάνει bullying σταματάμε τον εκφοβισμό που δέχεται κάποιο παιδί, αλλά βοηθάμε και το παιδί που κάνει το bullying να αλλάξει συμπεριφορά και να βοηθηθεί σε δυσκολίες που μπορεί να προκαλούν και να διαιωνίζουν την συμπεριφορά αυτή.
Τα παιδιά που κάνουν bullying συνήθως περιθωριοποιούνται, στιγματίζονται και αυτά ως θύτες και προβαίνουν πολλές φορές και σε άλλες παραβατικές συμπεριφορές. Σε αρκετές περιπτώσεις τα παιδιά που κάνουν bullying εξελίσσονται σε παραβατικούς εφήβους, κάποια από αυτά διακόπτουν το σχολείο και ως ενήλικες εμπλέκονται σε βίαιες και επικίνδυνες συμπεριφορές. Εάν βοηθηθούν, κάποια παιδιά θα εξελιχθούν με θετικό τρόπο, και αυτό θα είναι σημαντικό όφελος και για τα ίδια, αλλά και την κοινωνία.
Παιδιά που υφίστανται bullying
- Πιθανά χαρακτηριστικά των παιδιών
Όλο και περισσότερα παιδιά υφίστανται bullying εντός και εκτός του σχολείου. Τα παιδιά αυτά δεν κάνουν κάτι που να δικαιολογεί την επίθεση που δέχονται. Πολλές φορές είναι η διαφορετικότητα, είτε αυτή αφορά ένα εξωτερικό, είτε ένα εσωτερικό γνώρισμα, και κυρίως οι προκαταλήψεις γύρω από τα γνωρίσματα αυτά, που τραβά την προσοχή των παιδιών που κάνουν bullying σε αυτά.
Η διαφορετικότητα μπορεί να αφορά την εμφάνιση, κατά πόσον μπορούν να αγοράσουν και να φορούν ρούχα της μόδας ή επιλέγουν να ντύνονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Εάν φορούν γυαλιά ή σιδεράκια. Μπορεί να αφορά την καταγωγή, αν προέρχονται από κάποια διαφορετική περιοχή της χώρας ή εάν προέρχονται από κάποια άλλη χώρα. Το θρήσκευμα. Το φύλο και την σεξουαλικότητα. Το βάρος, εάν είναι λιποβαρή ή υπέρβαρα. Την απόδοση στο σχολείο, εάν είναι άριστοι μαθητές ή αν είναι μαθητές με χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Μπορεί να αφορά τις σχολικές δραστηριότητες, για παράδειγμα την επίδοση στα αθλήματα. Μπορεί να αφορά τον χαρακτήρα, παιδιά αγχώδη, κλειστά, που δεν είναι ιδιαίτερα κοινωνικά, έχουν ελάχιστους φίλους, που έχουν δυσκολία να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Μπορεί να αφορά κάποια αναπηρία. Με βάση αυτό η πλειοψηφία των παιδιών θα μπορούσε να βρίσκεται σε επικινδυνότητα να δεχθεί bullying, αλλά και από την άλλη δεν σημαίνει ότι όποιο παιδί έχει κάποιο από τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα δεχθεί bullying.
- Συνέπειες στα παιδιά που το υφίστανται
Οι αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχει το bullying σε ένα παιδί μπορεί να είναι από μικρές έως πολύ μεγάλες. Μπορεί να προκαλέσει αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ντροπή, κοινωνική απομόνωση, προβλήματα υγείας, πτώση της σχολικής επίδοσης, απουσίες έως και εγκατάλειψη του σχολείου, απόγνωση, αίσθημα αβοήθητου, ακόμη και απόπειρες αυτοκτονίας. Μπορεί να έχει συνέπειες και στην ενήλικη ζωή.
Στις περισσότερες περιπτώσεις τα παιδιά που υφίστανται bullying δεν το λένε σε κανένα. Κάποια φοβούνται ότι εάν το πούνε τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα, θα υπάρξουν αντίποινα. Άλλα ντρέπονται για αυτό που τους συμβαίνει, το bullying είναι μια ταπεινωτική εμπειρία και προσπαθούν να την κρύψουν υπομένοντας το. Κάποια νιώθουν τελείως αβοήθητα και δεν πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να τους βοηθήσει. Άλλα παιδιά προσπαθούν μόνα τους να το αντιμετωπίσουν για να νιώσουν ότι έχουν τον έλεγχο του εαυτού τους και δεν είναι τόσο αδύναμα.
- Τι θα μπορούσε να κάνει ένα παιδί που υφίσταται bullying;
Εάν ένα παιδί δέχεται bullying δεν θα πρέπει να σωπάσει. Θα πρέπει να μοιραστεί το τι συμβαίνει, πως αισθάνεται, τι φοβάται, με φίλους, με τους δασκάλους, καθηγητές, με τους γονείς του, κάποιο συγγενή, με κάποιον που εμπιστεύεται. Δεν θα σταματήσει να συμβαίνει εάν δεν το πουν σε κάποιον. Δεν θα πρέπει να ντρέπεται να μιλήσει για αυτό, γιατί το ίδιο δεν κάνει κάτι για το οποίο θα έπρεπε να ντρέπεται. Όταν βρισκόμαστε σε μια ανάγκη είναι καλό να ζητάμε βοήθεια.
Εάν δεν έχει κάποιον να απευθυνθεί ή νιώθει άβολα, μπορεί να επικοινωνήσει με τηλεφωνικές γραμμές που θα το κατευθύνουν και θα το βοηθήσουν, όπως το Χαμόγελο του Παιδιού, στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, στην Συμβουλευτική Τηλεφωνική Υπηρεσία της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε, «Γραμμή-Σύνδεσμος για την ψυχοκοινωνική υγεία του παιδιού και του εφήβου 801 801 1177» και την «Γραμμή Στήριξης του παιδιού και του εφήβου 116 111».
Παιδιά που παρακολουθούν συμπεριφορές bullying
Εκτός από τα παιδιά που κάνουν bullying και τα παιδιά που υφίστανται bullying υπάρχουν και τα παιδιά που μπορεί να μην εμπλέκονται άμεσα, αλλά μπορεί να βρίσκονται μπροστά σε συμπεριφορές bullying ή να συνεισφέρουν με κάποιο τρόπο. Τα παιδιά αυτά επηρεάζονται επίσης αρνητικά και θα ήταν καλό να γνωρίζουν τι να κάνουν εάν γίνουν μάρτυρες μιας πράξης bullying ή γιατί δεν είναι καλό να μιμούνται τέτοιες συμπεριφορές.
- Συνέπειες στα παιδιά που παρακολουθούν
Είναι σημαντικό να βοηθηθούν τα παιδιά που βρίσκονται μπροστά σε συμπεριφορές bullying, καθώς για κάποια από αυτά η παρακολούθηση μιας πράξης bullying είναι μια πολύ στρεσογόνος, δυσάρεστη εμπειρία. Κάποια μπορεί να θέλουν να βοηθήσουν και να μην ξέρουν πως να το κάνουν ή να φοβούνται ότι κάτι παρόμοιο θα συμβεί σε αυτά. Αυτό μπορεί να έχει ως συνέπεια να νιώθουν πολύ δυσάρεστα συναισθήματα, όπως τύψεις, φόβο, απόγνωση. Κάποια άλλα ίσως να συνεισφέρουν σε αυτό ενισχύοντας αυτόν που κάνει το bullying ή μπορεί ακόμη και να μιμηθούν τέτοιες συμπεριφορές.
Πως μπορούν οι γονείς να καταλάβουν ότι το παιδί τους δέχεται bullying;Τι θα μπορούσαν να κάνουν για αυτό και πως θα μπορούσαν να το προστατεύσουν;
Οι γονείς είναι καλό να δώσουν προσοχή σε τυχόν αλλαγές του παιδιού. Έχει αδικαιολόγητα χτυπήματα, πληγές. Έχει αλλαγές στην διάθεση, είναι συχνά στενοχωρημένο, φοβισμένο, προβληματισμένο, έχει δυσκολίες στον ύπνο. Έχει συχνούς πονοκεφάλους, αδιαθεσία, κοιλόπονους. Προσποιείται το άρρωστο για να μην πάει στο σχολείο, κάνει απουσίες, αποφεύγει κοινωνικές δραστηριότητες, μένει κλεισμένο στο δωμάτιο του. Χάνονται συχνά πράγματα του ή είναι κατεστραμμένα. Επιστρέφει πάντα πολύ πεινασμένο στο σπίτι, γιατί μπορεί να του έχουν αρπάξει το κολατσιό ή το χαρτζιλίκι και δεν έφαγε στο σχολείο. Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση, μιλά άσχημα για τον εαυτό του. Έχει αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
Πολλές φορές ωστόσο μπορεί να μην υπάρχουν εμφανή σημάδια. Είναι καλό οι γονείς να είναι κοντά στα παιδιά και να έχουν μια ειλικρινή και ενισχυτική επικοινωνία, όχι μόνο σε ότι αφορά το bullying, αλλά για καθετί στη ζωή τους.
Είναι σημαντικό οι γονείς να γνωρίζουν την καθημερινότητα των παιδιών, πως περνούν στο σχολείο, αν τους αρέσει ή υπάρχει κάτι που τους δυσαρεστεί, αν έχουν φίλους και ποιοι είναι αυτοί, αν φοβούνται κάτι ή κάποιους, τους συνέβη κάτι ευχάριστο ή κάτι δυσάρεστο στο σχολείο ή στο δρόμο, στο λεωφορείο προς και από το σχολείο. Εάν υπάρχουν περιστατικά βίας στο σχολείο ή περιστατικά που τα κάνουν να νιώθουν άβολα. Εάν δέχονται εκφοβιστικές, επιθετικές, προσβλητικές συμπεριφορές τα ίδια ή εάν υπήρξαν θεατές κάποιων περιστατικών, πως τους έκανε να αισθάνονται και πως συμπεριφέρθηκαν.
Είναι σημαντικό οι γονείς να μάθουν στα παιδιά να τους εμπιστεύονται, να μην ντρέπονται να μιλούν για ό,τι τα απασχολεί. Να τους μάθουν πώς να υπερασπίζονται και να προστατεύουν τον εαυτό τους, πώς να ζητούν βοήθεια όταν το χρειάζονται και από ποιόν. Να τους μάθουν ποιες συμπεριφορές είναι επιτρεπτές και ποιες όχι, να ακολουθούν κοινωνικούς κανόνες, να τους μάθουν να λένε όχι σε ό,τι τους κάνει να νιώθουν άβολα, να τους μάθουν να σέβονται τον εαυτό τους και τους άλλους. Να γνωρίζουν τα παιδιά ποιες πληροφορίες μπορούν να δίνουν στους άλλους, μέχρι ποιο σημείο να εκθέτουν τον εαυτό τους, το σώμα τους, ώστε να μην έχει αυτό άσχημες συνέπειες.
Επίσης σημαντικό είναι να μάθουν στα παιδιά κοινωνικές δεξιότητες, όπως να κάνουν φίλους και να γίνονται μέλη μιας ομάδας. Όταν έχουν ένα φιλικό υποστηρικτικό δίκτυο μπορούν να προστατευτούν και να έχουν βοήθεια σε ό,τι τους συμβεί, όπως το bullying. Δύσκολα κάποιος θα προσπαθήσει να επιτεθεί και να εκμεταλλευτεί κάποιον που ανήκει σε μια ομάδα η οποία είναι έτοιμη να του προσφέρει ασφάλεια και βοήθεια. Επίσης μαθαίνουν πως γίνονται αποδεκτά σε μια ομάδα κερδίζοντας τον σεβασμό και όχι στρεφόμενα σε επιθετικές, εκφοβιστικές συμπεριφορές, οι οποίες τελικά έχουν σαν αποτέλεσμα να απομονώνονται και να οδηγούνται και σε άλλες παραβατικές συμπεριφορές.
Τέλος είναι πολύ σημαντικό εάν οι γονείς υποπτευθούν ότι συμβαίνει κάτι περίεργο με το παιδί τους το οποίο δεν ξέρουν πώς να χειριστούν να ζητήσουν βοήθεια. Όταν οι ίδιοι οι γονείς μπορούν να ζητούν βοήθεια αποτελούν ένα πρότυπο συμπεριφοράς και διδάσκουν μέσα από αυτό μια δεξιότητα πολύ σημαντική για την ζωή των παιδιών.